ΠΑΠΑΔΑΤΕΣ

Βρίσκεται στην γεωγραφική περιοχή που είναι γνωστή ως Μικρή Λάκκα Σουλίου, και είναι χτισμένο στους πρόποδες σε προέκταση του όρους Τόμαρος. Είναι ορεινό χωριό, και η πλατεία του είναι σε υψόμετρο 296 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.
Η κορυφή «Ζαρκόραχη» είναι η ψηλότερη του βουνού με υψόμετρο 1.332 μέτρα. Η κορυφή «Προφήτης Ηλίας» του βουνού έχει υψόμετρο 1.258 μέτρα, η κορυφή «Αλογομάνδρα» 1014 μέτρα, και η κορυφή «Μεγάλη Τσούκα » 957 μέτρα.
Στην πλατεία του χωριού, 3 μεγάλα πλατάνια δεσπόζουν στο χώρο και δίνουν τους θερινούς μήνες την δροσιά τους, στους ντόπιους και τους επισκέπτες. Στην άκρη της είναι το μνημείο (Ηρώον) πεσόντων Παπαδιωτών στους πολέμους.
Λίγο ποιο κάτω το παλαιό καμπαναριό σήμα κατατεθέν του χωριού, περιστοιχισμένο από την πλακόστρωτη πλατεία και σε μια γωνιά της είναι η προτομή του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού.

Το χωριό αποτελείται από 3 συνοικισμούς: 1) τον κεντρικό συνοικισμό Παπαδάτες, 2) τον συνοικισμό Γαλήνη (παλαιά ονομασία Χάλασμα) και 3) τον συνοικισμό Άγιοι Απόστολοι (παλαιά ονομασία Προβίδι).
Μετά την απελευθέρωση της Ηπείρου και των Ιωαννίνων την 21η Φεβρουαρίου 1913, η Ήπειρος ενώθηκε με την υπόλοιπη ελεύθερη Ελλάδα.

Η κοινότητα Παπαδατών συστήθηκε επισήμως με το Βασιλικό Διάταγμα "περί συστάσεων δήμων και κοινοτήτων εν τω νομώ Πρεβέζης" την 14-08-1918. (ΦΕΚ 181 – τεύχος πρώτον σελ. 1302 παράγρ. 24). "Ο οικισμός Παπαδάται υπό το όνομα "Κοινότης Παπαδατών" και με έδρα τον ομώνυμον συνοικισμόν. Προς την κοινότητα Παπαδατών ενούται και ο συνοικισμός Μελιανά".
Η αρχική αναγνώριση έγινε με Βασιλικό Διάταγμα που υπογράφηκε την 07-08-1919 από τον Βασιλέα Αλέξανδρο και τον Υπουργό επί των Εσωτερικών Κ. Δ. Ρακτιβάν. Την 06-03-1925 (ΦΕΚ 62 / 1925) ο συνοικισμός Μελιανά αναγνωρίστηκε ως ξεχωριστή κοινότητα.

Από το 1999 (με το νόμο Καποδίστρια) μαζί με τα υπόλοιπα χωριά (Θεσπρωτικό – Ριζοβούνι – Γαλατάς –Μελιανά – Νικολίτσι – Άσσος και Πολυστάφυλλο) αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Θεσπρωτικού του Νομού Πρέβεζας.
Το χωριό συνορεύει νότια με το Γαλατά - Ζερβό, δυτικά με το Νικολίτσι και τον Άσσο, βόρεια με τα Μελιανά του Δήμου Θεσπρωτικού και το Κουκλέσσι του Δήμου Δήμου Δημητρίου Ιωαννίνων, ανατολικά με τον Κερασώνα, και την Βούλιστα - Παναγιά του Δήμου Φιλιππιάδας Πρέβεζας.
Το ρέμα «Λακοχάλασμα» χωρίζει το χωριό από τα Μελιανά, και ο Ξηροπόταμος στον κάμπο του χωριού (γνωστός ως «Άμπουλας») με το Νικολίτσι
Το Δημοτικό Σχολείο επισκευάστηκε από της ζημιές του σεισμού του 1981. Τώρα δεν λειτουργεί λόγω μικρού αριθμού μαθητών. Έχει συγχωνευτεί με το Δημοτικό Σχολείο Ριζοβουνίου.

Κύρια ασχολία των κατοίκων είναι η κτηνοτροφία και η γεωργία. Γνωστές είναι και οι βρώσιμες ελιές του χωριού μας, που η καλλιέργειά τους αποδίδει ένα σημαντικό εισόδημα στους κατοίκους του χωριού μας.
Στο χωριό εδρεύει και το ΑΕΡΑΘΛΗΤΙΚΟ ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΗΠΕΙΡΟΣ. Τα τελευταία χρόνια που δραστηριοποιείται, διοργανώνει Πανελλήνιους Αγώνες Αλεξιπτώτου Πλαγιάς (παρά πέντε), με μεγάλη συμμετοχή αγωνιζομένων. Για τις ανάγκες των πιλότων αλεξιπτώτου πλαγιάς έχει κατασκευαστεί πίστα απογείωσης κοντά στην κορυφή μεγάλη Τσούκα στο βουνό.
Στην πλατεία του χωριού υπάρχει ο παλαιός Μεταβυζαντινός Ναός Αγίας Τριάδος «Φανερωμένης» που κατασκευάστηκε το 1743 με αγιογραφίες σπάνιες, και ξυλόγλυπτο τέμπλο. Υπέστη σημαντικές ζημιές από τον σεισμό του 1981.

Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στον συνοικισμό Γαλήνη με τις θαυμάσιες βυζαντινές αγιογραφίες έχει υποστεί φθορές και ζημιές από τους σεισμούς και την πάροδο του χρόνου. Το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου Γαλήνης καταβάλλει προσπάθειες για την επισκευή του Ναού.
Ο Ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης χτισμένος σ’ ένα θαυμάσιο φυσικό τοπίο, δίπλα από τις πηγές στη θέση Πλιατόϊ Γαλήνης, με τα μεγάλα σκιερά πλατάνια. Στον χώρο αυτό τον Αύγουστο διοργανώνονται εκδηλώσεις με παραδοσιακή μουσική και τραγούδια.
Η παλαιότερη εκκλησία του χωριού είναι ο Άγιος Νικόλαος. Σήμερα είναι ο Κοιμητηριακός Ναός του Χωριού. Διασώζονται λίγες αγιογραφίες στο Ιερό. Στο Ναό έγιναν πριν πολλά χρόνια εργασίες προέκτασης με αποτέλεσμα να αλλοιωθεί ο ρυθμός του.
Λίγες εκατοντάδες μέτρα ποιο πέρα είναι ο Ναός των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού, και 300 μέτρα ποιο πάνω είναι το Παρεκκλήσιο τους που είναι γνωστό σε όλη την Ήπειρο ως «Αγιονέρι». Η πηγή του νερού που τρέχει μέσα στο Παρεκκλήσιο έχει ιαματικές ιδιότητες, και πλήθος λαού το επισκέπτεται και έχει ιαθεί από διάφορες ασθένειες.
Η εκκλησία του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού είναι 150 μέτρα ποιο πάνω από την πλατεία, και πλήθος κόσμου παρευρίσκεται στην Λιτανεία της ιεράς εικόνος του Αγίου, μετά τον Μέγα Πανηγυρικό Εσπερινό μετ’ Αρτοκλασίας και Θείου Κηρύγματος, που τελείται την παραμονή της εορτής, την 23η Αυγούστου το βράδυ.

ΠΟΛΛΥΣΤΑΦΥΛΛΟ

Το Πολυστάφυλο βρίσκεται ΒΔ του Θεσπρωτικού και σε απόσταση 17 χιλιομέτρων. Είναι ημιορεινό χωριό, χτισμένο στους πρόποδες των Θεσπρωτικών Ορέων (Βαλαωρίτης αναφέρεται αλλού) και το τελευταίο χωριό του νομού Πρέβεζας στην περιοχή της Λάκκας Σούλι. Έχει 400 περίπου κατοίκους, οι περισσότεροι των οποίων βρίσκονται στα ξένα.

Η μόνη απασχόληση των κατοίκων είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία. Σήμερα ελάχιστοι από τους εναπομείναντες στο χωριό ασχολούνται με αυτές τις δραστηριότητες. Το χωριό κατά το παρελθόν ήταν γνωστό με το όνομα Ρουσάτσες, -Ρουσάτες-α, Ρουσιάτσα και όφειλε το όνομά του στο πολλά σταφύλια (Ρους). Το 1928 μετονομάστηκε σε ΠΟΛΥΣΤΑΦΥΛΟ.

Διοικητικά υπάγεται στο νομό Πρέβεζας, ενώ εκκλησιαστικά στην Ιερά Μητρόπολη Ιωαννίνων.Για να φτάσει κανείς στο Πολυστάφυλο ακολουθεί το δρόμο Θεσπρωτικό-Άσσο-Ιωάννινα. Λίγο μετά τον Άσσο ανηφορίζουμε για 2-3 χιλιόμετρα και βρισκόμαστε στην αυχένα ΜΠΟΓΟΡΙΣΤΑΣ ή ΜΠΟΓΟΡΤΣΑΣ. Εκεί θυμάμαι, όταν μικρά παιδιά, βόσκαμε τα πρόβατά μας, χρησιμοποιούσαμε στα παιχνίδια μας πέτρες, που φαινόταν πως είχαν υποστεί κάποια ειδική επεξεργασία, -τεμάχια από σπασμένα πήλινα σκεύη και κεραμίδια. Μάλιστα οι γονείς μας εκεί -στην Μπογόριστα- πήγαιναν για να συγκεντρώσουν κεραμίδια, απαραίτητα για το χτίσιμο του θόλου ενός καλού χωριάτικου φούρνου. Πιστεύω ότι αυτά τα υλικά αποτελούσαν οικοδομικά υλικά κάποιας εποχής και σε συνδυασμό με την γεωγραφική θέση, που δεσπόζει της όλης περιοχής, συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι κάποτε εκεί υπήρχε πόλη-ακρόπολη-κάστρο με το όνομα ΜΠΟΓΟΡΙΣΤΑ ή ΜΠΟΓΟΡΤΣΑ. Προχωρώντας ανοίγεται μπροστά σου όλη η περιφέρεια της Λάκκας Σούλι. Δεξιά σου, βόρεια, υψώνεται το βουνό Τόμαρος (Ολύτσικα) και εμπρός σου, δυτικά, τα ιστορικά βουνά του Σουλίου, που σου θυμίζουν ιστορικά γεγονότα και ηρωϊκές πράξεις Σουλιωτών και Σουλιωτισσών για την διατήρηση του αγαθού της ελευθερίας των.
οι κάτοικοί του είχαν και έχουν έντονο το θρησκευτικό συναίσθημα. Τούτο αποδεικνύεται από το γεγονός ότι υπάρχουν στο Πολυστάφυλο εννέα (9) εκκλησίες: Άγιος Νικόλαος, Αγία Τριάδα, Άγιος Κων/νος & Ελένη, Κοίμηση της Θεοτόκου (Παναγίας) Άγιος Βλάσ(σ)ιος, Αγία Παρασκευή, Άγιος Γεώργιος (καθεδρικός ναός), Άγιος Αθανάσιος και Προφήτης Ηλίας, αλλά και από το ότι οι Πολυσταφυλιώτες γιορτάζουν-πανηγυρίζουν τρεις φορές τον χρόνο: Αγίου Νικολάου, Αγίας Τριάδας και της Παναγίας.Απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω κανένα άλλο χωριό δεν έχει τόσες εκκλησίες και να πανηγυρίζει τρεις φορές τον χρόνο.Οι παραπάνω εκκλησίες χτίστηκαν και συντηρούνται με την συνδρομή των κατοίκων του χωριού, την μεγάλη οικονομική συνδρομή του αείμνηστου συγχωριανού Στρατηγού Σπυρ. Μπακόλα, και λοιπών πιστών.

Μόνο η εκκλησία του Προφήτη Ηλία, που βρίσκονται τα ερείπιά της στην ψηλότερη κορυφή (Τσιουγκρί) των Θεσπρωτικών Ορέων, δεν μπόρεσε να χτίσει ο αείμνηστος Στρατηγός και έμεινε ανεκπλήρωτο το όνειρό του -η επιθυμία του- γιατί ήταν σχεδόν αδύνατη η μεταφορά με οποιοδήποτε μεταφορικό μέσο, μέχρις εκεί, των οικοδομικών υλικών.

ΛΑΚΚΑ ΣΟΥΛΙ

Ο Δήμος συστάθηκε με το Νόμο 2539/04-12-97 (ΦΕΚ Α’ 244/04-12-97), «Συγκρότηση της Πρωτοβάθμιας Τοπικής Αυτοδιοίκησης» με το όνομα Δήμος Δερβιζιάνων και μετονομάσθει σε «Δήμος Λάκκας Σουλίου» με το υπ’ αριθμ. Π.Δ. 4/14-01-2003 (ΦΕΚ Α’ 4/14-01-2003). Ο Δήμος απαρτίζεται από 14 πρώην Κοινότητες: Αλεποχώρι Μπότσαρη, Άρδοση, Αχλαδέα, Βαργιάδες, Γεωργάνοι, Δερβίζιανα, Έλαφος, Μπεστιά, Παλαιοχώρι Μπότσαρη, Πεντόλακκος, Ρωμανός, Σεριζιανά, Σιστρούνι και Σμυρτιά. Σύμφωνα με την απογραφή του 2001, ο πληθυσμός του Δήμου ανέρχεται στους 3.552 κατοίκους.

Έδρα του Δήμου είναι το Τοπικό Διαμέρισμα Δερβιζιάνων όπου απέχει από την πόλη των Ιωαννίνων 46 χιλ. Ολόκληρη η περιοχή του δήμου είναι κατάφυτη από κουμαριές, πουρνάρια, φελίκη, ερείκη, μυρτιές και πολλά άλλα διάφορα δέντρα. Το έδαφος είναι κατά το πλείστον φλύσχη, αργυλώδεις και προσχοσυγενές στις μικρές κοιλάδες και ασβεστολιθικό στα βουνά τόσο των Σουλιώτικων όσο και της Ολύτσικας, όπου υπάρχει μικρόν οροπέδιο. Στο εσωτερικό του δήμου και σε πολλούς λόφους υπάρχουν και σχιστολιθικά πετρώματα (μαυρόπλακα) που χρησιμοποιούνταν παλαιότερα αποκλειστικά για τις στέγες των σπιτιών.

Υπάρχουν αρκετές πηγές νερού που τροφοδοτούν τον Αχέροντα και τους παραποταμούς του. Αυτές είναι στη Μπεστιά , το Σιστρούνι, τη Σμυρτιά, τους Γεωργάνους και τα Δερβίζιανα. Δεν υλοποιούνται δε και πολλές βρύσες, που εξυπηρετούν τις ανάγκες για ύδρευση των διαμερισμάτων του δήμου.

Οι κάτοικοι ασχολούνται με τη γεωκτηνοτροφία. Καλλιεργούν καλαμπόκια, τρυφίλια ολίγα σιτηρά και όσπρια καθώς και κηπευτικά. Ιδιαιτέρως ασχολούνται με την κτηνοτροφία. Κοπάδια αιγοπροβάτων και βοειδών εκτρέφονται τόσο σε ελεύθερη βοσκή όσο και σταυλισμένα

Στο Δήμο λειτουργεί Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών, κλιμάκιο της μη κερδοσκοπικής Επιχείρησης «ΜΕΡΙΜΝΑ» με το πρόγραμμα ¨Βοήθεια στο σπίτι¨, καθώς και Πνευματικό Κέντρο. Το τμήμα της Λάκκας Σουλίου που καταλαμβάνει ο δήμος μας και είναι το κεντρικότερο και το μεγαλύτερο έχει κατοικηθεί από της εποχής της εμφανίσεως του ζωικού και ανθρώπινου γένους στη γη. Τούτο το μαρτυρούν τα απολιθώματα που βρέθηκαν και αξιολογήθηκαν από αρμόδιους. Από τη νεολιθικής εποχής και μετά υπάρχουν δείγματα που επιβεβαιώνουν την κατοίκηση της περιοχής, όπως γρατινένοι και πυρολιθικοί πέλεκεις χάλκινα και σίδερα όπλα καθώς και πολλά πύλινα σκεύη, ομοιώματα και νομίσματα των ΑΠΕΙΡΩΤΑΝ που κοσμούν το αρχαιολογικό μουσείο των Ιωαννίνων.

Καθροπολιτείες και ακροπόλεις συναντά ο επισκέπτης σε πολλά διαμερίσματα του δήμου μας ενώ άλλα είναι σε επισκέψημη κατάσταση και άλλα δυστυχώς όχι.Ερείπια πελασγικών τειχών μπορεί κανείς να δει στην Αχλαδέα ,στη Μπεστιά ,το Σιστρούνι , το Αλεποχώρι και Παλαιοχώρι Μπότσαρη όπως επίσης αρχαίους κιβωτιόσχημους τάφους στην Αχλαδέα , στη Μπεστιά και το Σιστρούνι.Επίσης νεοκλασικά σχολεία στην Αχλαδέα όπου και το κτιριακό συγκρότημα , το μόνο από τα είκοσι που έχτισε ο Αλή Πασάς για την πολιορκία του Σουλίου και που διασώζεται μέχρι σήμερα (κασλάς Αλή Πασά) , πέτρινα γεφύρια στο Σιστρούνι , νερόμυλοι στην Αχλαδέα , το Σιστρούνι και το Αλεποχώρι.

Μετά την καταστροφή του ρωμαίου Αιμήλιου Παύλου το 167 π.χ. των πόλεων αυτών της περιοχής του δήμου μας και τη συμπλήρωσή της από την άγνοια των κατοίκων , ανέλαβε η αρμόδια εφορία αρχαιοτήτων την ανάδειξη και την προστασία αυτων.Δυστυχώς όμως το μόνο που μέχρι σήμερα έχει καταφέρει , εκτός ελαχίστων περιπτώσεων , είναι να συμβάλει με την αμέλειά της στην ολοκληρωτική καταστροφή αυτών. Ο δήμος μας κάνει προσπάθεια για τη σήμανση και όσο είναι εφικτό στην ανάδειξη αυτών.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Από τα ελάχιστα αρχαιολογικά ευρήματα (απολιθωμένα ψάρια και οστρακοειδή) φαίνεται ότι προ 500 εκατομμυρίων ετών, η πεδινή τουλάχιστον περιοχή ήταν θάλασσα.

Ο γρανιτένιος πέλεκης του Ζωτικού, της Ελάφου και των Κοντάτων καθώς και τα χάλκινα όπλα και εργαλεία που βρέθηκαν στην Καταμάχη και στα Πλατάνια (Τσερίτσανα), μαρτυρούν ότι η ευρύτερη περιοχή κατοικούνταν από την εποχή του Λίθου και του Χαλκού. Από τον Όμηρο αναφέρεται ότι οι πρώτοι κάτοικοι που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή ήταν οι Πελασγοί στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Μια χιλιετία αργότερα, περίπου στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ., διάφορες φυλές, ανάμεσα τους Σελλοί, Χάονες, Θεσπρωτοί και Μολοσσοί, πιστεύεται ότι ήρθαν να εγκατασταθούν από τη Θεσσαλία. Οι Θεσπρωτοί κυριαρχούν και επεκτείνονται ανατολικά από την περιοχή όπου είχαν πρωτοεγκατασταθεί (δυτικά παράλια της Ηπείρου) και συμπεριλαμβάνουν στις κτήσεις τους και τη σημερινή περιοχή του Δήμου.

Πολύ αργότερα, τον 50 αιώνα π.Χ. οι Μολοσσοί αρχίζουν και ισχυροποιούνται και επί βασιλείας Θαρύπα (το 429 π.Χ. περίπου) επικρατούν και απομακρύνουν οριστικά τους Θεσπρωτούς από την περιοχή. Κατά τη βασιλεία του Θαρύπα και του διαδόχου του Αλκέτα (390-370 π.Χ.) ιδρύεται και η συμμαχία των Ηπειρωτών (Απειρωτάν) στην οποία προσχώρησαν οι Χάονες και οι Θεσπρωτοί. Αναπόσπαστο τμήμα της συμμαχίας αποτελεί και η περιοχή του Δήμου.

Η συμμαχία των Ηπειρωτών και η ελευθερία τους κράτησε έως την εποχή που ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππο Β' παντρεύτηκε την Ολυμπιάδα, θυγατέρα του βασιλιά της Ηπείρου Νεοπτόλεμου. Ο Φίλιππος Β', ο γιος του Μέγας Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του, κατέστησαν υποτελή στη Μακεδονία όλη την Ήπειρο. Ανεξάρτητη γίνεται πάλι η περιοχή όταν ανέρχεται στο θρόνο της Ηπείρου ο Πύρρος, ο οποίος έφτασε τα δυτικά όρια του κράτους μέχρι την Ιταλία και τη Καρχηδόνα. Η αλήθεια των παραπάνω βασίζεται και στο γεγονός ότι στη Μπεστιά βρέθηκαν νομίσματα με την επιγραφή Απειρωτάν αλλά και νομίσματα του Πύρρου.

Μετέπειτα στους αγώνες της Ρώμης εναντίον της Μακεδονίας, οι Ηπειρώτες βοήθησαν τους Μακεδόνες. Στη μάχη της Πύδνας το 168 π.Χ. οι Ρωμαίοι νικούν τους Μακεδόνες και τους συμμάχους τους. Το ίδιο έτος, ο Αιμίλιος Παύλος, έπειτα από απόφαση της Συγκλήτου, καταλαμβάνει την Ήπειρο και προβαίνει σε ολοκληρωτική καταστροφή της: 70 πόλεις καίγονται και 150.000 Ηπειρώτες θανατώνονται. Από τη λαίλαπα των Ρωμαίων δε γλίτωσε ούτε η περιοχή του Δήμου. Ήταν η εκδίκηση της Ρώμης για την "Πύρρειο νίκη" στην Ιταλία. Από τότε η Ήπειρος δε μπόρεσε να συνέλθει από τη φοβερή αυτή καταστροφή.

Στα βυζαντινά χρόνια η περιοχή αποτελεί τμήμα της αυτοκρατορίας και αρκετά συχνά δέχεται τις επιδρομές ξένων λαών. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204 μ.Χ., αποτέλεσε περιοχή της ανεξάρτητης Διοικητικής ενότητας με το όνομα Δεσποτάτο της Ηπείρου.

Το 1449 μ.Χ. η περιοχή όπως και όλη η Ήπειρος, περιέχεται οριστικά στους Τούρκους. Τα όρη του Σουλίου αρχίζουν να γεμίζουν από κλέφτες και αμαρτωλούς, από ανθρώπους που είχαν άσβεστη μέσα τους τη φλόγα για ελευθερία, και προοδευτικά δημιουργείται η περίφημη Σουλιώτικη Συμπολιτεία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στην πρώτη μεγάλη προσπάθεια για ελευθερία, που εκδηλώθηκε από τον αποκαλούμενο "Σκυλόσοφο" Δεσπότη Διονύσιο το 1611 και παραλίγο να ελευθερωθούν τα Ιωάννινα, συμμετείχαν και Λακκιώτες.

Η περιοχή στη διάρκεια των αγώνων των Τούρκων εναντίον του Σουλίου από το 1732-1778 και από το 1792-1803 αποτέλεσε τη σκοπιά, το φυλάκιο που παρακολουθούσε κάθε κίνηση του εχθρού και ειδοποιούσε έγκαιρα τους Σουλιώτες. Οι τούρκοι και ιδιαίτερα ο Αλή Πασάς, είχαν αναγνωρίσει τη στρατηγική σημασία της περιοχής και προσπάθησαν με κάθε τρόπο να τη θέσουν υπό τον έλεγχό τους. Ύστερα από την πτώση του Σουλίου, ο Αλή Πασάς παραχωρεί ή πωλεί ορισμένες περιοχές σε τσιφλικάδες. Τα χωριά Γεωργάνοι και Δερβίζιανα τα διατηρεί στην επικράτεια και αμέσως μετά το θάνατό του περιέχονται στο Σουλτάνο και ακολούθως στο τουρκικό δημόσιο. Τα χωριά Αλεποχώρι Μπότσαρη, Παλαιοχώρι Μπότσαρη και Ρωμανό γίνονται τσιφλίκια του Τζαμαλή αγά ενώ η Αχλαδέα τσιφλίκι του Π. Σακελλαρίου. Το 1919 απαλλοτριώνονται με απόφαση του Υπουργείου Γεωργίας.

Η περιοχή ελευθερώνεται από τον τουρκικό ζυγό το 1913. Οι κάτοικοι που ποτέ δε λύγισαν, βοήθησαν αποφασιστικά στον αγώνα για ελευθερία. Από τη δυτική πλευρά του Τόμαρου, οι γυναίκες των Τσεριτσάνων (Πλατανιών) ανέβασαν το ορειβατικό κανόνι του ελληνικού στρατού σε υψόμετρο 1.700 μ. με δύο μέτρα χιόνι. Η ενέργεια αυτή αποτέλεσε το "κλειδί" για την κατάληψη των Ιωαννίνων καθώς με το κανόνι αυτό άνοιξε ο δρόμος μεταξύ Μανωλιάσσας και Μελιγγών και κατέστη δυνατή η περικύκλωση των Τούρκων στα οχυρά του Μπιζανίου. Οι παλαιότεροι διηγούνται πολλές συγκινητικές ιστορίες που προκαλούν το θαυμασμό.

Στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας έδωσαν το παρόν και το αίμα τους αρκετοί Λακκιώτες, αρκετοί από τους οποίους διακρίθηκαν για το θάρρος και την ανδραγανθεία τους.

Στο έπος του 1940, οι Λακκιώτες πρώτοι τρέξανε στο Καλπάκι για να αναχαιτίσουν το στρατό του Μουσουλίνι. Από τη Μπεστιά είναι ο αξιωματικός του πυροβολικού Κωστάκης, η ικανότητα του οποίου καθήλωσε τα τανκς του εχθρού στο Καλπάκι και σήμανε την αρχή της αντίστροφης μέτρησης για τους Ιταλούς εισβολείς. Όταν αργότερα ο στρατός μας συγκέντρωσε τα όπλα στη Δωδώνη για να τα παραδώσει στους Ιταλούς, οι Λακκιώτες όχι μόνο δεν τα παρέδωσαν αλλά πήραν πολλά από αυτά και τα έκρυψαν.

Στο πρώτο σάλπισμα για αντίσταση οι Λακκιώτες πήραν τα όπλα και βρέθηκαν στο πλευρό του συμπατριώτη τους Ναπολέοντα Ζέρβα που έστησε το στρατηγείο του πρώτα στο Πλατάνια (Τσερίτσανα), το μετέφερε στη Λίππα και τελικά στα Δερβίζιανα. Τη δεκαετία 1940-1950, ιταλογερμανική κατοχή και εμφύλιος, η περιοχή πλήρωσε με βαρύ φόρο αίματος και τεράστιες υλικές ζημίες τον αγώνα για την ελευθερία.

Με το νόμο 2539/97, ΦΕΚ 244/4-12-1997 Τεύχος Α, γνωστό και ως σχέδιο "Ιωάννης Καποδίστριας", συνενώθηκαν δεκατέσσερις κοινότητες που αποτελούσαν μια ενιαία γεωγραφική ενότητα, με σκοπό τη δημιουργία του Δήμου Δερβιζιάνων

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΜΑΧΕΣ

ΜΑΧΗ ΤΟΣΚΕΣΙ

«Οι Τσάμιδες κλείσθηκαν σε τέσσερα σπίτια και στην εκκλησία με την ελπίδα ότι θάφθανε βοήθεια από τον Χουσρίτ. Οι Σουλιώτες τουε είπαν ότι θα σταματούσαν την επίθεση υπό τον όρο ότι θα έφευγαν από το χωριό μέχρι τα μεσάνυχτα. Οι Τσάμιδες δέχθηκαν τον όρο και έφευγαν προς την Παραμυθιά. Άφησαν μέσα στο χωριό εξήντα τέσσερις νεκρούς και όλα τα πολεμοφόδια και τις αποσκευές τους. Από τους Σουλιώτες σκοτώθηκαν μόνο επτά και δώδεκα τραυματίες μεταφέρθηκαν στο Σούλι προς νοσηλεία. Μετά από τις δύο νίκες, στα Πέντε Πηγάδια και Τόσκεσι, οι Σουλιώτες απεφάσισαν να καταλάβουν τα Δερβίζιανα και να διώξουν από εκεί τους Τούρκους...»

ΧΡ. ΠΕΡΑΙΒΟΣ (Απομνημονεύοντα Πολεμικά) ΑΘΗΝΑ 1836 ο.π. σελ. 311 – 312







ΜΑΧΗ ΒΑΡΓΙΑΔΩΝ
14 Ιουλίου 1821

«... Ο Μάρκος Μπότσαρης με τμήμα Σουλιωτών εκινήθη έπειτα κατά των Βααργιάδων, οχυρά τοποθεσία στην οποία ο Χουρσίτ είχε εγκαταστήσει δύο χιλιάδες Τούρκους με Ανατολίτη αρχηγό. Η άμυνα των Τούρκων στους Βαργιάδες κράτησε αρκετές μέρες, έγιναν φονικές μάχες με πολλές απώλειες και για τα δύο μέρη. Οι Τούρκοι είχαν εκατόν επτά νεκρούς και διακόσιους τραυματίες και οι Σουλιώτες είχαν σάραντα δύο νεκρούς και εξήντα πέντε τραυματίες. Οι Σουλιώτες κατέλαβαν τους Βαργιάδες και κατέστερψαν από θεμέλια τα οχυρώματα που είχαν φτιάξει οι Τούρκοι...»

ΧΡ. ΠΕΡΑΙΒΟΣ (Ιστορία Σουλίου και Πάργας) ΑΘΗΝΑ 1857 ο.π. σελ. 302





ΜΑΧΗ ΔΕΡΒΙΖΙΑΝΩΝ

«... Οι Σουλιώτες με αρχηγούς τους Μπότσαρη και Ζάρμπα όταν έφθασαν έξω από το φρούριο των Δερβιζιάνων έδωσαν το σύνθημα (σπαθί). «Σπαθί» εφώναξαν οι αμέσως όλοι οι Σουλιώτες και πριν προλάβουν οι Τουρκομακεδόνες να καταλάβουν τι εσήμαινε η κραυγή «σπαθί», οι Σουλιώτες με τα πιστόλια και με τα μαχαίρια χτυπούσαν τους Τούρκομακεδόνες και τους συντρόφους τους μέχρι την ώρα εκείνη. Σε λίγα λεπτά της ώρας είχε γίνει μακελλειό. Εκατόν εβδομήντα μόνο, κι αυτοί πληγωμένοι, κατώρθωσαν να σωθούν φεύγοντας προς το γειτονικό δάσος με κραυγές (Μπαμπές, μπαμπές), δηλαδή (άπιστοι, άπιστοι)»

Κων/νου Γ. Πανταζή «ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΟΥΛΙΟΥ» 1978 ο.π. σελ 266


Ο ΑΙΦΝΙΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΒΥΡΤΖΑΧΑΣ
12 Ιουνίου 1800

«... Οι προπορευομένοι Σουλιώτες του Φώτη Τζαβέλλα έφθασαν πολύ κοντά στο στρατόπεδο της Βυρτζάχας, ανεβαίνοντας προς το ύψωμα, διέκριναν τον Αρβανίτη σκοπό να προβάλει στον ορίζοντα. Ακροποδιτί ορμούν επάνω του, και πριν προλάβει να πυροβολήσει και να δώσει το σύνθημα του συναγερμού στο στρατόπεδο, τον αποκεφαλίζουν. Αμέσως, όλοι μαζί, ορμούν μέσα στο στρατόπεδο, ο ένας δίπλα από τον άλλο ώστε να μη αλληλοκτυπηθούν, πέφτουν με τα χατζάρια επάνω στους Αρβανίτες τους οποίους σφάζοντας τρομοκρατούν. Μέσα στο πυκνό σκοτάδι οι Αρβανίτες βάζουν φωνές: (Σουλιώτες, Σουλιώτες ω βελέζερ), που σημαίνει Σουλιώτες, Σουλιώτες, ω αδελφοί»

ΧΡ. ΠΕΡΑΙΒΟΣ (Ιστορία Σουλίου και Πάργας) ΑΘΗΝΑ 1857 ο.π. σελ. 129


Η ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΜΠΟΓΟΡΤΣΑΣ
18 Απριλίου 1821

«Η μάχη της Μπογόρτσας διήρκησε 2 ½ ώρες. Εφονεύθησαν 11 Σουλιώτες και επληγώθησαν 27. Οι Τούρκοι διαλύθηκαν ολοσχερώς. Οι Γκέγκηδες έφυγαν χωρίς επιστροφή. Οι Σουλιώτες παρακολουθούσαν τυχόν ανασύνταξη των τουρκικών στρατευμάτων στο ερειπωμένο οχυρό. Τούτο δεν έγινε, βρήκαν 32 νεκρούς οθωμανούς και δύο βαρειά τραυματίες, οπλισμό, πολεμοφόδια, ρουχισμό. Τα περάσματα, οι κορυφογραμμές του βουνού της Μπογόρτσας ήταν στον έλεγχο των Σουλιωτών πλέον. Έπαινος εδόθη στον αρχηγό των Σουλιωτών Γεώργιο Δράκο!»

ΧΡ. ΠΕΡΑΙΒΟΣ (πολεμικά απομνημονεύοντα) 1836 τ.Α’. ο.π. σελ. 292

ΜΑΧΗ ΣΙΣΤΡΟΥΝΙΟΥ
9 Ιουνίου 1800

«οι Σουλιώται τον σκοπόν του Πασά απεφάσισαν να τον ματαιώσουν, ει δυνατόν, με διακοσίων συμπολιτών δύναμιν, της οποίας αρχηγοί υπήρχον οι : Φώτος Τζαβέλλας, Γκόγκας Δαγκλής, Σκούμπος Δράκος, Κολιοδημήτρης, Κίτσος Πανομάρας, Πάσχος Λάλας και Τζάλας’, ούτοι πάντες ενεδρεύσαντες τη ιδία νυκτί επί το οχυρότερον πλησίον του χωρίου μέρος, ο δε αρχηγός αυτών Τουρκαλβανός (Μουσταφά Ζηγούρης) έχων χιλίους τριακόσιους εκλεκτούς στρατιώτας υπό την οδηγίαν του, αφελκούσας το ξίφος εφορμά ανυπερθέτως κατά των δύο, τον ακολουθεί συγχρόνως και όλον το σώμα δια των συνήθων αλαλαγμών, απροσδοκήτως όμως εμπίπτει εις την ενέδραν των Σουλιωτών , όπου κατά πρώτον πυροβολισμόν φονεύονται εξ αυτών υπέρ τους τριάκοντα εκτός των τραυματιών. Το σταρτήγημα και η συμβάσα φθορά πιθανόν να μη εξήρκουν δια την ασφάλειαν της νίκης, εάν ο Αρχηγός Τζαβέλλας δεν επρολάμβανε να φονεύση τον στρατηγόν Ζηγούρην προπορευόμενον των στρατιωτών...»